Küçük çocuklarda istenmeyen davranışlarla uygun bir şekilde başa çıkabilmek için bu davranışları ortaya çıkaran durumları ve davranışın sonuçlarını iyi incelemek gerekir. Bu inceleme yapılmadığı zaman hazır bilgiler ve öneriler genelde bir işe yaramaz.
Peki, davranışı ortaya çıkaran durumlar ve sonuçlarını neden ve nasıl inceliyoruz?
Bir davranışın devam edip etmeyeceğini davranışın nedeni ve sonucu belirler. İki sonuç şekli davranışı arttırır ve pekiştirir:
- Davranışın sonucunda dikkat çekmek, arkadaşının elindeki oyuncağı almak gibi olumlu bir şey elde etmek,
- Davranışın sonucunda ağladığı için sınıfa girmeme, yaramazlık yaptığı için sıkıcı bir dersten dışarı atılma gibi olumsuz bir durumdan kurtulmak.
Davranışın sıklığını azaltan ise ceza veya beklenen ödülün gelmemesidir.
Örnek olarak bir çocuğun kardeşine vurduğunu düşünelim. İlk bakacağımız, bu davranışın hangi zamanlar ortaya çıktığı, yani çocuğun kardeşine ne zaman vurduğudur. Bunu anlamanın en iyi yolu, örneğin bir hafta kadar bir süre çocuğun kardeşine her vurduğu zaman kayıt tutmak ve ne zaman vurduğunu, mesela kardeşi ile daha çok ilgilenildiği ya da ona oyuncağını vermediği durumları yazmaktır. Bu kayıtlar daha sonra davranışın sıklığını takip etmek için de işimize yarar.
İkinci bakacağımız, davranışın nasıl sonuçlandığıdır. Örneğin, kardeşine vurdu ve ona kızıp bağırdınız ve sert bir biçimde ceza verdiniz. Bu durumda, olumsuz bir şekilde de olsa sizin ilginizi çekmiş oldu. Ayrıca ona yanlış model oldunuz. Bu durumda yetişkin bir insanın kendisini kontrol edemezse çocuğun kendisini kontrol etmesini bekleyemeyiz. Ya da, çocuğunuzun bu davranışını görmezden geldiniz. Bu durumda, kardeşine vurarak onun elinden oyuncağını alabildi, yani davranış işe yaradı ve pekişti. İkinci defa yaptığında ise, bağırıp çağırdınız,yani tutarsız oldunuz. Bu sefer, kendinizi verdiğiniz tepki için suçlu hissettiniz ve bunu telefi etmek için çocukla daha fazla ilgilendiniz.
Görebileceğiniz gibi, davranışı ortaya çıkaran ve sürdüren durumlara göre alacağınız tavır değişecektir. Eğer, çocuğun olumsuz davranışının ne zaman ortaya çıkacağını kestirebilirsem, örneğin aç olduğu zaman öfkeli olduğunu bilirsem, bu davranışı daha ortaya çıkmadan durdurabilirim. Veya davranışın sonucunda çocuğun ne elde ettiğini görürsem, bu sonucu değiştirerek davranışın azalmasını sağlayabilirim.
Peki, bu basit tutum değişiklikleri neden çoğu zaman başarılı olmuyor?
- Davranışın öncesi ve sonrası iyi anlaşılmadan uygulamaya geçildiği için,
- Tutarlı davranılmadığı için,
- Sabırlı olunmadığı için. Çocukların öğrendikleri ve işe yarayan davranışlar, bunları devam ettiren ödüller kesilse bile hemen azalmaz. Hatta, önce davranışlarda bir kötüleşme görülür. Bu beklenen bir durumdur. Çoğu ailenin yaptığı hata, davranış kötüleştiği zaman uygulamayı kesmektir. Bu şekilde, ne yazık ki, çocuğa daha hırçın olması öğretilmiş olur.
Bir örnek verelim. Bir çocuk çok saldırgan ve annesine vuruyor. Anne, sakin bir şekilde, çocuğu kendisine vuramayacak bir şekilde tutuyor ve ona insanlara vurmanın uygun bir davranış olmadığını söylüyor. Çocuk ne yapacaktır? Tabii ki, ilk uygulamalarda daha da fazla vurmaya çalışacak ve daha agresif olacaktır. Eğer anne, çocuk daha saldırganlaştığı zaman sınır koymayı bırakırsa, çocuk daha saldırgan olmanın daha iyi olduğu sonucunu çıkaracak ve bundan sonra daha saldırgan olacaktır!
Prof. Dr. Özgür Öner
Çocuk ve Ergen Psikiyatristi, Psikoterapist
Bunlar da İlginizi Çekebilir
